.jpg)
Năm 1931 khi tôi lên chín, cha tôi đưa tôi đi châu Âu lần đầu tiên trong đời. Paris lúc đó có một cuộc triển lãm quốc tế lớn, nơi các dân tộc và sản phẩm của nhiều thuộc địa của Pháp được trưng bày. Chúng tôi quyết định ăn trưa tại khu lều Đông Dương. Đó là lần đầu tiên tôi được tiếp xúc với Việt Nam.
Sau này, tháng 12 năm 1961, trước khi chiến tranh Việt Nam bùng nổ, tôi có dịp đến thăm Việt Nam. Ở Sài Gòn, tôi đã gặp một nhà báo người Việt, và đáp lại yêu cầu của tôi, ông đã đưa tôi đi xem một buổi trình diễn của nhà hát cổ điển Việt Nam. vở kịch hóa ra là một phóng tác của Câu chuyện mùa đông của Shakespeare, được trình diễn theo phong cách cổ truyền Việt Nam. Sau đó, chúng tôi đi tìm đồ ăn Việt Nam. Tôi cứ tưởng nó giống như đồ ăn Trung Quốc, nhưng nó lại có tính độc đáo và hương vị thơm ngon riêng. Trong chuyến đi đó, tôi cũng đã đến thăm cổ đô Huế. Ngay cả bây giờ tôi cũng không thể quên được vẻ đẹp của những chiếc thuyền đang lặng lẽ xuôi dòng sông Hương chảy qua trung tâm thành phố. Và tôi vẫn quý chiếc đĩa gốm mà tôi đã mua ở Huế.
Bây giờ tôi được biết rằng cuốn sách của tôi, Thiên hoàng Minh Trị, đã được dịch sang tiếng Việt. Cuốn sách này nếu được đọc ở Việt Nam, một đất nước mà tôi có nhiều kỉ niệm quý giá, sẽ là niềm vinh dự lớn nhất và làm cho trái tim tôi tràn đầy niềm vui.
Donald Keene (2018)
DONALD KEENE VÀ NHẬT BẢN
Tôi không thể không nghĩ rằng mình có mối duyên đặc biệt với đất nước và con người Nhật Bản.
Donald Keene
Niềm vui chưa trọn vẹn, tác giả Donald Keene chưa nhìn thấy được bản tiếng Việt của sách Thiên hoàng Minh Trị thì ông đã qua đời lúc 6 giờ 21 phút sáng ngày 24 tháng 2 năm 2019 tại một bệnh viện ở Tokyo, hưởng thọ 96 tuổi. Ông là một học giả và dịch giả văn chương Nhật Bản nổi tiếng thế giới.
Donald Lawrence Keene sinh ngày 18 tháng 6 năm 1922 tại Brooklyn, New York. Ông theo học trường công ở đó và vào Đại học Columbia năm 1938 ở tuổi 16. Ông nổi tiếng là một thần đồng. Ông theo học văn chương Hy Lạp và Pháp, và nghe bài giảng của những giáo sư nổi tiếng như Mark Van Doren, Lionel Trilling và Moses Hadas. Một bạn học người Trung Quốc dạy ông đọc và viết tiếng Hoa. Những năm 1940 một sự kiện thay đổi đời ông, khi ông khám phá Truyện Genji tại một nhà sách cũ. Truyện Genji là tác phẩm văn học cổ điển nổi tiếng nhất của Nhật Bản do một nữ sĩ cung đình viết vào thế kỉ 11, và có lẽ là quyển tiểu thuyết đầu tiên của thế giới, được dịch bởi một nhà ngôn ngữ học phương Đông tên tuổi là Arthur Waley của Đại học. Cambridge. Nó cho ông thấy người Nhật có một di sản văn hóa to lớn và đẹp đẽ hơn là chủ nghĩa quân phiệt đang hoành hành tại Trung Quốc.
Thế giới “đẹp và xa” của Nhật Bản thể hiện qua Truyện Genji đã cung cấp cho Donald Keene một chỗ nương tựa tinh thần để ông lánh xa cuộc chiến mà ông chán ghét. “Nó làm cho tôi rất xúc động, không phải chỉ vì câu chuyện thú vị và các nhân vật trong đó, mà bởi vì nó dường như có trình độ văn minh có thể so sánh với thế giới mà tôi đang sống”, Keene thổ lộ. Đó là cuộc gặp gỡ định mệnh với Nhật Bản. “Đôi khi tôi nghĩ rằng nếu như một sự cổ tình cờ làm tôi mất hết kiến thức tiếng Nhật, thì đời tôi sẽ chẳng còn lại gì nhiều. Tiếng Nhật, ban đầu không có liên quan gì đến tổ tiên tôi, khẩu vị văn chương tôi, hay ý thức về bản thân tôi như một con người, vậy mà đã trở thành nhân tố trung tâm của đời tôi”, như ông tâm sự.
Trong Thế chiến thứ hai, Keene phục vụ như một thông dịch viên cho hải quân Mỹ tại Okinawa và vài vị trí khác. Ông tìm cách thuyết phục các tù nhân chiến tranh Nhật, những người chỉ muốn tự sát vì xấu hổ đã bị bắt, hãy can đảm sống tiếp: “Các anh phải sống để xây dựng lại Nhật Bản.”
Ông tốt nghiệp tiến sĩ tại Đại học Columbia năm 1949, và dạy ở đó hơn năm thập niên. Keene là nhà Nhật Bản học vĩ đại. Ông để lại nhiều di sản đồ sộ về văn chương Nhật Bản, lịch sử và văn hóa, trong đó có bộ Lịch sử văn học Nhật Bản gồm 18 tập, một công trình mất một phần tư thế kỉ để hoàn thành; và một quyển tiểu sử đồ sộ của Thiên hoàng Minh Trị xuất bản bằng tiếng Nhật năm 2001 và tiếng Anh năm 2002. Ông chuyển ngữ và diễn giải văn hóa Nhật Bản xuất sắc cho cộng đồng tiếng Anh. Các công trình dịch thuật và nghiên cứu đã truyền cảm hứng cho nhiều thế hệ sinh viên muốn hiểu biết về Nhật Bản. “Giáo sư Keene đóng vai trò then chốt trong việc thiết lập môn nghiên cứu văn chương Nhật Bản ở Hoa Kỳ và xa hơn nữa”, Trung tâm Văn hóa Nhật Bản Donald Keene, tại Đại học Columbia viết trong trang web của họ. Các quan sát sắc sảo của Keene về văn hóa, lịch sử và xã hội cung cấp cho người đọc phương Tây, và cả Nhật Bản, những nhận thức có tính khai sáng.
Trung tâm Văn hóa Nhật Bản Donald Keene tại Đại học Columbia được thành lập năm 1986 để vinh danh ông với mục đích khuếch trương sự hiểu biết về Nhật Bản và văn hóa của quốc gia này tại Hoa Kỳ thông qua giảng dạy, nghiên cứu và giáo dục công; khuyến khích nghiên cứu các mối liên hệ hỗ tương giữa các nền văn hóa của Nhật Bản, các quốc gia châu Á khác, châu Âu và Hoa Kỳ.
Donald Keene là gương mặt quen thuộc đối với giới học giả và người hâm mộ văn chương Nhật Bản trong thế giới nói tiếng Anh. Nhưng từ những năm 1970 trở đi, ông là khuôn mặt quan trọng trong giới truyền thông Nhật Bản. Tình bạn của ông với nhiều tác giả Nhật Bản nổi tiếng, các nhà báo và nhà xuất bản chắc chắn đóng góp vào tên tuổi ông, nhưng nhân tố khác cũng không kém quan trọng là ông viết và giảng dạy bằng tiếng Nhật trong nhiều thập niên liền. Đặc biệt trong những thập niên 1970 và 1980, phương Tây có một mối quan tâm lớn về vấn đề người ngoại quốc hiểu gì về Nhật Bản, và với tư cách một người nói thành thạo tiếng Nhật và một người có uy tín về văn chương truyền thống lẫn hiện đại, ông rất được săn lùng. Thực tế, tất cả những công bố của ông bằng tiếng Anh cũng xuất hiện song song bằng tiếng Nhật, và rất nhiều tác phẩm của ông được viết dưới dạng đăng nhiều kì trên các tạp chí và nhật báo Nhật Bản. Nhưng phần lớn các công trình của ông được viết cho độc giả Nhật Bản: chẳng hạn như các bài luận về những chuyến đi của ông ở châu Âu, châu Á và châu Phi, hay những khía cạnh văn hóa Mỹ và châu Âu. Ông cũng viết các chuyên mục bình luận các buổi trình diễn nhạc cổ điển hay opera trong nhiều năm. Gần đây, nhà xuất bản chính của ông, Shinchōsha, đã chuẩn bị xong một bộ sưu tập các bài ông viết bằng tiếng Nhật: bộ sưu tập đã lên đến 15 tập, và còn thêm phần bổ sung nữa. Donald Keene được New York Times Book Review ca ngợi là “chuyên gia hàng đầu thế kỉ về văn chương Nhật Bản”.
Donald Keene nhận được nhiều huân chương của Nhật Bản, bao gồm Huân chương Mặt trời mọc Hạng 3 năm 1975, Huân chương Mặt trời mọc Hạng 2 năm 1993 và Huân chương Văn hóa (Bunka Kunsho) năm 2008 với tư cách người nước ngoài đầu tiên. Ông được bầu làm thành viên của Viện Hàn lâm Khoa học và Nghệ thuật Hoa Kỳ năm 1976, thành viên của Viện Hàn lâm Nghệ thuật và Văn chương Hoa Kỳ năm 1986 và thành viên danh dự của Viện Hàn lâm Nhật Bản năm 1990. Trong số các đại học trao bằng danh dự cho ông có Đại học Cambridge, St. Andrew’s College, Middlebury College, Đại học Columbia, Đại học Tohoku, Đại học Waseda, Đại học Ngoại ngữ Tokyo và Đại học Keiwa.
Ông còn nhận Giải thưởng Kikuchi Kan năm 1962, nhận cả hai Giải Yamagata Bantō và Giải Quỹ Nhật Bản năm 1983. Tác phẩm Lữ khách trăm năm (Travelers of a Hundred Ages) của ông giành được Giải Yomiuri và Giải Văn chương Nhật Bản năm 1985. Ông giành được Giải Thủ đô Tokyo năm 1987, Giải thưởng Ivan Sandrof năm 1990, Giải Văn hóa Truyền thanh và Truyền hình năm 1993, Giải Inoue Yasushi năm 1995, Giải Asahi năm 1997, và Giải Văn hóa Mainichi năm 2002 cho tác phẩm Thiên hoàng Minh Trị. Năm 2013, một viện bảo tàng dành cho cuộc đời và tác phẩm của ông đã được khai trương ở Kashiwazaki, tỉnh Niigata.
Có thể nói, Donald Keene là học giả khổng lồ về văn hóa Nhật Bản, dịch giả và diễn giả xuất sắc về văn hóa Nhật Bản cổ điển và hiện đại, góp phần làm cho văn hóa Nhật Bản được giới thiệu mạnh mẽ ra thế giới, đồng thời Cũng trở nên sống động hơn trong ý thức người Nhật. Một trong những tác phẩm cuối cùng của ông, sau Thiên hoàng Minh Trị, có tựa là Yoshimasa và Chùa Gác Bạc, nói về vị shōgun Yoshimasa thế kỉ 15 (1436-1490, cầm quyền 1449-1473), một người không xuất sắc trong vai trò lãnh đạo quân sự và trị vì thiên hạ, vì thế sớm rút khỏi chính trường để lui về xây dựng văn hóa, chăm lo “rèn đúc khẩu vị văn hóa Nhật Bản” mà thế giới hôm nay ngưỡng mộ - từ trong lửa đồ chiến tranh và đói khổ! Nhưng Keene nhận định rằng Yoshimasa chính là người đã tạo nên khẩu vị văn hóa Nhật Bản. Ông xây Chùa Gác Bạc (Ginkaku-ji), thiết kế những vườn hoa lộng lẫy, phát triển kiểu kiến trúc shoin-zukuri, bảo trợ các nhà thơ, nghệ nhân trà đạo, nghệ sĩ kịch nõ, hoạ sĩ, những người mà tên tuổi vẫn còn được ngưỡng mộ đến ngày nay. Từ lâu đài ẩn dật của ông trong khu phố Higashiyama giữa một kinh đô bị chiến tranh tàn phá, ông đã dẫn dắt và định hình nền nghệ thuật mà ngày nay thế giới ca tụng là “đặc trưng của Nhật Bản đẹp đẽ và độc nhất vô nhị”. “Chúng ta có thể có khuynh hướng kết luận rằng”, Keene viết, “không người nào trong lịch sử Nhật Bản có sức ảnh hưởng lên việc tạo dựng nền tảng khẩu vị Nhật Bản lớn hơn ông”. Ở Việt Nam, vào thế kỉ 13, Vua Trần Nhân Tông cũng có hành động tương tự, sớm nhường ngôi cho con để lên núi ở ẩn tu thiền, truyền bá cái “Đạo”, xây dựng đạo đức cho dân biết “kết hợp lí tưởng Bồ tát của Phật pháp với lí tưởng trượng phu của thế gian”. Hai tấm gương, hai mục đích. Một bên xây dựng “tâm hồn Nhật” bằng khẩu vị văn hóa, nghệ thuật, thi ca, kiến trúc và mĩ thuật, một bên xây dựng đức hạnh theo gương Bồ tát trong trái tim con người.
Từ nhiều năm Donald Keene chia thời gian sống của ông giữa Manhattan và Tokyo, nơi ông giữ một căn hộ tại phường Kita nhìn ra khu vườn rộng đẹp Kyu-Furukawa. Nhưng ngay sau trận động đất Tōhoku, sóng thần và thảm hoạ hạt nhân tháng 3 năm 2011, Keene quyết định rời Mỹ và định cư tại Nhật Bản để tỏ tình đoàn kết với người Nhật đang phải chứng kiến cảnh di cư của người nước ngoài ra khỏi Nhật Bản. Hành động này đã gây tiếng vang lớn. Năm sau, ông trở thành công dân Nhật.
Khi trở lại Nhật Bản năm 2011, ông đến thăm ngay Chùa Chuson-ji tại tỉnh Iwate, nơi ông có một bài nói chuyện cảm động. Ông bảo rằng từ khi ông thăm chùa này lần đầu tiên năm 1955, có lẽ không ngày nào trôi qua mà ông không nghĩ đến Nhật Bản. Và ông nói thêm: “Tôi không thể không nghĩ rằng mình có mối duyên đặc biệt với đất nước và con người Nhật Bản.” Trong một bài trả lời phỏng vấn năm 2015, ông phát biểu: “Tôi dần dần nghĩ Nhật Bản là nơi tôi muốn sống, và cũng là nơi tôi muốn chết.”
Donald Keene không lập gia đình. Năm 2012, ông nhận Uehara Seiki (sinh năm 1950), một nhạc sĩ shamisen (đàn tam) truyền thống, và là người kể chuyện trong hát tuồng bunraku, làm con nuôi và là người thừa kế. Những năm cuối cùng của ông ở Tokyo là thời gian hạnh phúc, trong vòng tay bè bạn và những người hâm mộ ông. Seiki chăm sóc ông tận tình.
Ngày 10 tháng 4 năm 2019, lễ tưởng niệm ông được tổ chức trọng thể tại Tokyo. Có đến 1.500 người đến để nói lời giã từ Donald Keene. Seiki con ông cho biết, cho đến cuối đời, ông có hai quê hương: Hoa Kỳ và Nhật Bản.
TS. Nguyễn Xuân Xanh
Tháng 4 năm 2019
Nguyễn Xuân Xanh, tiến sĩ ngành toán tại CHLB Đức, là cây bút uy tín về lịch sử khoa học, công nghệ, giáo dục đại học, giáo dục khai phóng, văn hóa, và kinh nghiệm công nghiệp hóa các quốc gia đi sau, đặc biệt của hai quốc gia Đức và Nhật Bản. Ông là tác giả của các cuốn Einstein, Nước Đức thế kỷ XIX, Thư gửi Quý nhà giàu Việt Nam, ĐẠI HỌC - Định chế giáo dục cao thay đổi thế giới; dịch giả của Thuyết tương đối hẹp và rộng, đồng dịch giả Albert Einstein - Mặt nhân bản; đồng chủ biên của một số kỉ yếu khoa học cũng như sách về Nhật Bản thời kì Minh Trị; trong đó nhiều tác phẩm đã được trao giải Sách Hay. Hiện ông sống tại Thành phố Hồ Chí Minh.
-mi-bao.jpg)
