Bi hài kịch
Friedrich Dürrenmatt (05.01.1921-14.12.1990), nhà văn, nhà báo, nhà viết kịch, đạo diễn và họa sĩ Thụy Sĩ, là một trong những tác giả viết tiếng Đức quan trọng nhất nửa cuối thế kỉ 20. Vở kịch “Bà lớn về thăm” (1956) đã đưa Dürrenmatt từ một tác giả nổi tiếng trong khu vực Đức ngữ (Đức, Áo, Thụy Sĩ) lên tầm các tác giả hàng đầu thế giới. Từ đó đến nay, nó được diễn hàng ngàn lần ở 50 quốc gia và nhiều lần dựng phim, trong đó “The Visit” của đạo diễn Bernhard Wicki với Ingrid Bergmann và Anthony Quinn (1971) được coi là thành công nhất. Toàn tập tác phẩm của ông do Arche và Diogenes xuất bản năm 1980 gồm 29 tập.
“Bản thân mọi sự trên đời đều song nghĩa, đa nghĩa, còn ngụ ngôn lại đơn nghĩa. Ý thức hệ luôn đơn nghĩa. Tôi chống sự đơn nghĩa. Nghĩa đôi, nghĩa ba, nghĩa tư, đấy mới là quyết định. Ẩn dụ không bao giờ đơn nghĩa.”
“Tôi không miêu tả những con rối, mà miêu tả con người; tôi không trình bày một ngụ ngôn, mà trình bày một sự việc; tôi không tung ra một bài học đạo đức, mà tung ra một thế giới.”
“Những cốt truyện chỉ hay nhưng hoàn toàn vô hại thì có hàng đống. Vấn đề là phải tìm được những cốt truyện khó chịu. Nó phải gây hấn. Đấy là một dạng của bổn phận làm người hiện nay.”
Friedrich Dürrenmatt
***
Chưa bao giờ tôi cắt nghĩa được vì sao những tác giả viết tiếng Đức thân thiết nhất với mình, ngoài Bertolt Brecht, lại luôn là những “người nước ngoài”, theo nghĩa không phải người Đức: Kafka, Canetti, Robert Walser, Paul Celan, Thomas Bernhard và Dürrenmatt. Sự nghiệp “dịch giả cuối tuần” của tôi bắt đầu bằng cuốn tiểu thuyết trinh thám “Thẩm phán và đao phủ” (Der Richter und sein Henker) của Dürrenmatt, năm 1988 ra ở Nhà xuất bản Văn Học, Hà Nội, khi tiếng Việt của tôi còn vụng dại đi sau tiếng Đức rất nhiều bước, dĩ nhiên từ cái nhìn ân hận của nhiều năm sau. Thêm vào đó, so với sự miên man trùng điệp và đôi khi nhảy nhót cảnh vẻ của Günter Grass, cái văn phong như đẽo vào đá của Dürrenmatt có lẽ đã quyến rũ tôi lâu hơn. Nên tháng 10 năm 2003 khi giám đốc Viện Goethe Hà Nội Franz Xaver Augustin mời thực hiện bản dịch vở kịch Der Besuch der alten Dame để Nhà hát Kịch Hà Nội dựng và dự định công diễn vào tháng chín năm 2004, tôi đã nhận lời. Với một điều kiện: chuyển toàn bộ câu chuyện vốn xảy ra ở một thị trấn Trung Âu cách đây nửa thế kỷ vào khung cảnh Việt Nam hôm nay.
Không nhiều tác phẩm nước ngoài có thể đương nhiên nhận một đời sống Việt như vậy. Tôi từng ao ước và tiếp tục mơ tưởng làm như thế với “Der Prozeß”, “Josephine, die Sängerin oder das Volk der Mäuse” và “In der Strafkolonie” của Kafka, không phụ thuộc vào thời điểm. Trường hợp “Der Besuch der alten Dame” của Dürrenmatt thì khác. Trước bước ngoặt Đổi Mới, nó hoàn toàn có thể được hoan nghênh tại Việt Nam, như tại hầu hết các nước xã hội chủ nghĩa cũ, trong đó có Trung Quốc, với tinh thần của lần công diễn đầu tiên năm 1967 tại nhà hát Volksbühne thuộc Cộng hoà Dân chủ Đức cũ: một thông điệp lột trần chân tướng của chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa đế quốc, một lời cảnh báo trước nguy cơ tha hoá của con người trong nanh vuốt của các thế lực tài phiệt phương Tây, một ngụ ngôn về sự vong thân của đám đông trước những hấp lực của chủ nghĩa phát-xít (!) và tác giả của nó có thể được rộng lượng ghi nhận như một kịch tác gia tiến bộ và nhân đạo phương Tây, tuy còn những hạn chế từ quan điểm giai cấp và chưa triệt để chỉ ra những mâu thuẫn đối kháng sâu sắc trong lòng xã hội tư bản. Trong một bối cảnh tiếp nhận văn học thế giới như thế và trước hết, trong cái xã hội Việt Nam của một thời chưa xa lắm, khi cái nghèo tuy gặm nhấm nhưng chưa đục ruỗng mọi giá trị và người ta nhẫn nại mắc kiếp sống khốn cùng của mình lên những cái đinh niềm tin đóng khá vững chắc, tôi không có lí do nào để biến “Der Besuch der alten Dame” thành “Bà lớn về thăm”. Song vào năm 2003, tôi không có lí do nào để không làm như vậy. Vở kịch của Dürrenmatt dường như được viết riêng cho Việt Nam hôm nay. Ở mọi nơi trên toàn thế giới, tất cả những gì không mua được bằng tiền đều có thể mua được bằng rất nhiều tiền, song cái bi hài nhức nhối của quá trình từ không đến có như được miêu tả trong vở kịch này khớp với hiện trạng Việt Nam hôm nay như thể đã được nhà viết kịch Thuỵ Sĩ tiên liệu sẵn từ năm mươi năm trước.
Sân khấu và văn chương là hai thế giới khác hẳn nhau. Những điều rất thú vị trong một tác phẩm văn học đọc bằng mắt, thường là tự đọc, một cách cá nhân, không bị thời gian ràng buộc, dừng lại hay lặp lại tuỳ ý, có thể trở thành chán ngắt đối với sân khấu, nơi đạo diễn, diễn viên và khán giả chỉ có hai tiếng đồng hồ để cùng sống trực tiếp một kịch bản vốn chỉ là một cái xác chưa được thổi linh hồn trước khi ra công diễn. Có những cái xác kịch bản không ai có thể thổi linh hồn. Đối với kịch dịch từ một thứ tiếng phương Tây sang tiếng Việt, nguy cơ chết đầu tiên là ngôn ngữ. Tôi muốn cung cấp một bản dịch sao cho diễn viên có thể nói lời thoại của mình một cách tự nhiên, như tốc độ phát âm, nhịp ngắt, thanh điệu và những thói quen trong việc sử dụng tiếng mẹ đẻ quy định. Sao cho khán giả không phải dồn hết tâm trí vào việc nghe thủng những chuỗi âm thanh nào đó và trong khi còn cố đoán ra ý nghĩa của chúng thì những chuỗi khác đã vuột qua. Người đọc bằng mắt có thể tìm chú thích cuối trang hay mở từ điển tra cứu, nhưng gầm ghế đánh số trong nhà hát không phải là chỗ đựng chú thích và từ điển. Bản dịch của tôi về một câu chuyện xảy ra tại Việt Nam là để diễn trên sân khấu Việt Nam, với diễn viên Việt, cho khán giả Việt.
Viện Goethe Hà Nội đồng ý với những điều kiện này. Cuối năm 2003 tôi nộp trước một phần bản dịch để đạo diễn Thuỵ Sĩ Rudolf Straub tiến hành một workshop mở đầu với các diễn viên của Nhà hát Kịch Hà Nội. Những phản ứng từ workshop đó khiến Viện Goethe Hà Nội đề nghị với tôi một số thoả hiệp có thể coi là nhẹ nhàng: Câu chuyện không nhất thiết phải xảy ra tại Việt Nam mà tại một thị trấn châu Á tưởng tượng nào đó. Địa danh, tên các nhân vật và một số chi tiết liên quan được điều chỉnh theo hướng này. Trong những tháng đầu năm 2004, sau nhiều cuộc gặp, họp hành và trao đổi giữa những bên tham gia dự án Dürrenmatt: Viện Goethe Hà Nội, tổ chức văn hoá Thuỵ Sĩ “Pro Helvetia”, Nhà hát Kịch Hà Nội và Bộ Văn hoá-Thông tin, việc dựng và công diễn Bà lớn về thăm như dự định vào tháng 9 cùng năm bị từ chối, vì lý do nội dung vở kịch không phù hợp với Việt Nam.
Có lẽ điều không phù hợp nhất chính là điều Dürrenmatt thường lo ngại: Người ta cứ tìm hoài “quả trứng lý giải” trong chuồng gà là những vở kịch của ông, còn ông nhất định không đẻ trứng. Từ buổi công diễn đầu tiên của “Der Besuch der alten Dame” ngày 29.1.1956 tại Schauspielhaus Zürich, sân khấu phương Tây đã làm được nhiều việc hơn là chăm chỉ nhặt trứng trong chuồng gà, một tiến trình mà sân khấu Việt Nam không trải qua hoặc không trải qua ở cùng mức độ. Nó khó lòng tìm trong vở kịch của Dürrenmatt một chỉ dẫn có thể tuân theo để diễn giải cái ẩn dụ giản dị phi thường này theo một trong hai hướng mà nó quen thuộc nhất: phê phán cái xấu, cái Ác và ca ngợi cái đẹp, cái Thiện. Nó không được chuẩn bị để tiếp nhận một vở kịch, trong đó mọi nhân vật đều bước qua xác đồng loại để mưu cầu một điều gì đó cho bản thân, còn nạn nhân, nhân vật duy nhất mà càng về cuối càng vươn tới nhân phẩm hay một cái gì gần như thế, lại đồng thời là thủ phạm ban đầu. Ở đó trừng phạt và thoả mãn diễn ra ngoài mọi nguyên tắc đạo đức, song tình trạng phi đạo đức của cả một cộng đồng lại không hề dễ làm đối tượng phê phán, khi tác giả phô bày nó với thái độ “có lẽ ở hoàn cảnh của họ, tôi cũng không làm khác”.
Thêm vào là một điều không phù hợp nữa, một điều rất nhạy cảm thì đúng hơn: Muốn hay không, ngẫu nhiên câu chuyện của Dürrenmatt về một người đàn bà bị phản bội, oan khuất, ruồng bỏ, không còn đất sống trên quê hương, phải lăn lộn tha phương cầu thực, nay giầu sang tột đỉnh trở về thăm quê và tung tiền mua nhân tâm, chuộc công lí, báo thù cho quá khứ, gợi những liên tưởng nhất định đến quan hệ trong quá khứ và hiện tại của Việt Nam với cộng đồng người Việt từng phải bỏ nước ra đi, nay là những đối tượng cần “tranh thủ” - để dùng một trong những khái niệm kì lạ nhất của ngôn ngữ vận động và tuyên truyền vẫn còn sót lại. Tôi có thể hiểu, tự thân Dürrenmatt đã là khó chịu, thêm những hoàn cảnh không hẹn mà nên khác vào đó thì sự khó chịu được gọi là sự không phù hợp cũng còn là mềm.
Nhưng cho đến mùa hè 2005, Franz Xaver Augustin, người mà hơn một năm trước, khi dự án Dürrenmatt bị từ chối, đã than rằng “thế thì tôi còn làm cái gì ở Việt Nam nữa”, với sự kiên nhẫn vô tận và thiện chí cũng vô tận như vậy, tiếp tục tiến hành một số cuộc đàm phán với các nhà chức trách Việt Nam, và mùa thu 2005 ông thông báo cho tôi kết quả cuối cùng: “Der Besuch der alten Dame” có thể được chấp nhận cho công diễn tại Việt Nam, nhưng tiếc rằng phải dựa trên một bản dịch khác, vì bản dịch “Bà lớn về thăm” của tôi không thể được phê chuẩn. Viện Goethe Hà Nội cho phép tôi công bố bản dịch này trên talawas.
Bản dịch sau đây không phải là bản hoàn thành giữa năm 2004 dựa trên bản tiếng Đức do đạo diễn Rudolf Straub rút gọn và có một số sửa đổi, dành riêng cho việc dàn dựng và công diễn tại Việt Nam và với những thoả hiệp như đã kể trên. Đây là bản dịch trọn vẹn, trung thành với hình dung của tôi ban đầu, dựa trên bản tiếng Đức mới, do Dürrenmatt chỉnh lý năm 1980 cho việc xuất bản bộ toàn tập tác phẩm.
Cách chuyển một tác phẩm nước ngoài sang tiếng Việt như tôi thực hiện ở bản dịch này không phù hợp với quan niệm về dịch thuật của nhiều đồng nghiệp mà tôi trân trọng. Song trong trường hợp này tôi đã không thể và không muốn làm khác.
Berlin, tháng 2.2006
Phạm Thị Hoài
Mời các bạn đón đọc
Bà Lớn Về Thăm của tác giả
Friedrich Dürrenmatt.
