Cuốn sách này được viết ra như một câu trả lời cho cuộc khủng hoảng tín dụng hiện nay nhằm lý giải nguyên nhân tại sao nền kinh tế toàn cầu nói chung và nền kinh tế Mỹ nói riêng lại bị mắc kẹt trong đám bong bóng giá tài sản tưởng chừng như vô tận do các cuộc khủng hoảng tín dụng gây ra
Cuốn sách này được viết ra như một câu trả lời cho cuộc khủng hoảng tín dụng hiện nay nhằm lý giải nguyên nhân tại sao nền kinh tế toàn cầu nói chung và nền kinh tế Mỹ nói riêng lại bị mắc kẹt trong đám bong bóng giá tài sản tưởng chừng như vô tận do các cuộc khủng hoảng tín dụng gây ra. Cuốn sách miêu tả quá trình tạo nên nhưng vòng quay luẩn quẩn này và sau đó, chỉ ra lý do đằng sau những sai lầm trong chính sách đã làm trầm trọng thêm những chu kỳ ấy.
Tôi hy vọng cuốn sách sẽ đưa ra những thảo luận sâu sắc hơn về cách chúng ta nên đổi mới các chính sách kinh tế vĩ mô và giúp đa số độc giả hiểu về tính bất ổn tài chính và ngân hàng trung ương. Nếu chúng ta có ý định phá vỡ các chu kỳ bùng - vỡ (booms and busts) nguy hại, mọi chủ thể tham gia nền kinh tế cần nhận thức được chính xác vai trò và những giới hạn của các chính sách kinh tế vĩ mô. Các chính trị gia và người dân cần nhận thức rõ ràng việc áp dụng các chính sách tiền tệ và tài khóa để ngăn chặn ngay lập tức những suy thoái kinh tế là điều không thể. Các ngân hàng trung ương nên quay trở lại với mục đích chính của mình là quản lý quá trình tạo tín dụng và cần phải học cách chung sống với những sức ép từ phía các chính trị gia cũng như từ khu vục kinh tế tư nhân đòi mở rộng việc bơm tín dụng không ngừng vào nền kinh tế.
Trọng tâm của cuốn sách này nằm ở lý luận rằng hệ thống tài chính của chúng ta không vận hành theo các quy luật của Thuyết Thị trường Hiệu quả1 như nhận thức phổ biến về kinh tế hiện nay. Thuyết Thị trường Hiệu quả mô tả hệ thống tài chính của chúng ta như một con vật ngoan ngoãn, khi không có sự can thiệp, nó sẽ tự điều chỉnh về điểm cân bằng tối ưu. Quan điểm của tôi là hệ thống tài chính của chúng ta vốn bất ổn, không hề có trạng thái cân bằng ổn định và thường thiên về hướng tạo nên những chu kỳ bùng vỡ nguy hại.
Tôi cũng cho rằng tình trạng không ổn định này đòi hỏi các ngân hàng trung ương phải quản lý quá trình tạo tín dụng. Tuy nhiên, tôi cũng lý giải việc các chính sách của ngân hàng trung ương theo thời gian đã trượt từ mục tiêu bình ổn các hoạt động kinh tế sang thái cực ngược lại, khuyếch đại các chu kỳ bùng - vỡ làm bất ổn thêm nền kinh tế của chúng ta.
Cuốn sách cũng chỉ ra Cục Dự thi Liên bang Mỹ đã trượt vào mô thức chính sách tiền tệ, tạo ra các chu kỳ tín dụng cực kỳ to lớn và nếu còn tiếp tục, mô thức này sẽ làm suy yếu triển vọng của nền kinh tế quan trọng và thịnh vượng nhất thế giới.
George Cooper
***
Lời cảm ơn
Trong thời gian làm chuyên viên phân tích thu nhập cố định, tôi may mắn khi có cơ hội thảo luận, tranh luận và không ít lần bàn cãi về tính bất ổn của thị trường tài chính và chính sách ngân hàng trung ương với những nhà phân tích hàng đầu của thị trường tài chính. Tôi xin cảm ơn đồng nghiệp cũ, khách hàng và một số thống đốc ngân hàng trung ương đã giúp tôi chắt lọc và phát triển các ý tưởng thảo luận trong cuốn sách này.
Tôi muốn gửi lời cảm ơn trân trọng đến Philip Maidens, Richard Williams, Giáo sư Wendy Hamilton và Stephane Monier vì những gợi ý rất hữu ích cho bản thảo cuốn sách. Đồng thời, tôi cũng muốn bày tỏ tình cảm chân thành đến vợ cùng gia đình vì sự kiên nhẫn của họ trong suốt quá trình tôi viết cuốn sách này.
***
1
GIỚI THIỆU
1.1. Chính sách mất cân bằng
Những năm đầu của thiên niên kỉ này bị ảnh hưởng trầm trọng bởi cuộc khủng hoảng tín dụng doanh nghiệp; thực tế này là tàn dư của một loại hình tín dụng liên quan đến sự bùng nổ thị trường chứng khoán cuối những năm 1990. Khi khủng hoảng này dần lắng xuống cũng là lúc sự bùng nổ nhà đất bắt đầu và dần dà, sự bùng nổ này đã chuyển thành cuộc khủng hoảng tín dụng không thể tránh được. Tần suất của các chu kỳ bùng - vỡ đã tạo cho công chúng cảm giác các cuộc khủng hoảng tín dụng đang ngày càng có quy mô lớn hơn và trở nên phổ biến hơn. Các chương tiếp theo sẽ lý giải nguyên nhân vì sao cảm giác ấy của công chúng lại đúng.
Cuối sách, tôi cũng đưa ra một số gợi ý chính sách với hi vọng có thể bước đầu làm lắng dịu chuỗi các chu kỳ bùng vỡ chồng chéo hiện nay. Mấu chốt của những gợi ý này nằm ở việc tránh những cơn sóng thần tài chính. Cái giá phải trả cho việc này là sự cho phép hay thậm chí khuyến khích gia tăng số lượng các chu kỳ tín dụng nhỏ hơn và đôi khi còn đòi hỏi việc can thiệp nhằm kìm hãm việc mở rộng tín dụng của các ngân hàng trung ương. Vì thế, các ngân hàng trung ương cần phải ngăn chặn “các bong bóng” giá tài sản. Chìa khóa thành công của các chính sách như trên là cần có được sự ủng hộ cần thiết của chính sách tiền tệ cân xứng; các biện pháp ứng phó với việc tăng trưởng tín dụng quá mức cũng giống khi ứng phó với sự thu hẹp tín dụng quá mức. Và mọi việc hiện nay đang nằm giữa khía cạnh chưa sẵn sàng chấp nhận của các chính trị gia, các cử tri và các ngân hàng trung ương chưa tìm thấy lợi ích trong việc triển khai các chính sách ấy. Phần lớn nguyên nhân cho tình trạng này chính là do các nhà kinh tế học đã dạy chúng ta rằng, thật không khôn ngoan và không cần thiết phải chống lại các bong bóng giá tài sản và việc mở rộng tín dụng quá mức. Thậm chí, nếu chúng ta cứ cố tình ngu ngốc muốn châm nổ một bong bóng giá tài sản thì họ cũng đã dạy rằng sẽ không thể thấy được bong bóng trong giai đoạn lạm phát. Tuy nhiên, các nhà kinh tế cũng đã dạy chúng ta rằng khi quá trình giảm phát bắt đầu, bằng một số cách nào đó lớp ngụy trang bong bóng sẽ bị lộ diện và đây chính là thời điểm thích hợp để châm ngòi các chính sách tài chính và tài khóa(2).
Trong những năm gần đây, phương thức tiếp cận không cân bằng với chính sách tài chính và tài khóa đã được phát triển thêm và được miêu tả với cái tên “mô hình quản lý rủi ro”, theo đó, các nhà hoạch định chính sách đã nỗ lực đạt mục tiêu sớm bằng cách nới lỏng chính sách để đề phòng sự suy thoái kinh tế, thậm chí trước cả khi có bằng chứng xác thực về suy thoái. Để miêu tả chiến lược này một cách chính xác nhất có lẽ nên gọi nó là chính sách tiền tệ không cân xứng.
Điều mới mẻ này của chính sách tiền tệ có thể được biện minh bởi những người theo thuyết kinh tế chính thống, lý thuyết dựa trên giả định về các thị trường tài chính hiệu quả. Tuy nhiên, thực tế hiện nay cho thấy các chính sách không cân xứng này vô cùng sai lầm, chúng đã không gia tăng tỷ lệ tăng trưởng kinh tế bình quân cao hơn như kỳ vọng mà còn đưa tới mức độ vay tiền mất ổn định để rồi kết thúc với các cuộc khủng hoảng tín dụng bất ngờ.
1.2. Thị trường Hiệu quả - Niềm tin nhiều hơn thực tế
Những điểm chính của một hệ thống lời - lỗ mang tính cạnh tranh được miêu tả rất đơn giản. Mọi hàng hóa và dịch vụ đều có giá. Thậm chí các loại hình lao động của con người cũng có giá và chúng thường được gọi là “mức lương”.
Một người sẽ nhận được tiền cho món hàng bán đi và sau đó, dùng số tiền này mua món hàng anh ta muốn. Nếu một món hàng được nhiều người muốn mua, ví dụ như một đôi giày, thì sẽ có rất nhiều đơn đặt hàng mới. Điều này sẽ làm cho giá cả tăng lên và sản phẩm cũng được làm ra nhiều hơn. Tương tự, nếu cung ứng của một sản phẩm, như trà chẳng hạn, nhiều hơn nhu cầu thì giả cả sẽ giảm xuống do tác động của cạnh tranh. Tại mức giá thấp, sẽ có nhiều người uống trà hơn và nhà sản xuất cũng sẽ không sản xuất nhiều nữa. Do đó, giúp cung và cầu xác lập được vị trí cân bằng.
Điều đúng với thị trường hàng tiêu dùng cũng đúng với thị trường các nhân tố sản xuất như lao động, đất đai và vốn.
Paul A Samuelson(3)
Liệu ai có thể tranh luận với lý lẽ trên? Điều này được một trong những nhà kinh tế học đáng kính bậc nhất thế giới viết nên và cũng chính là nguyên tắc cung cầu thông thường. Khi cầu đối với một sản phẩm nào đó tăng thì giá sản phẩm ấy cũng tăng, dẫn tới sự gia tăng về phía cung. Theo thuyết này, giá cả lên xuống sẽ giữ cho cung và cầu trong trạng thái cân bằng hoàn hảo. Chỉ cần suy nghĩ sâu hơn, chúng ta có thể tranh luận nhiều hơn và thuyết phục bản thân mình tin rằng quá trình này không chỉ tạo ra một trạng thái cân bằng ổn định mà còn đảm bảo sự thỏa thuận giá cả hợp lý nhất, dẫn đến sự phân bổ tối ưu nguồn lực. Hơn nữa việc phân bổ các nguồn lực kinh tế sẽ đưa đến việc sử dụng các nguồn lực năng suất hơn và do đó, làm cho giá cả cũng thay đổi theo. Tất nhiên, nếu thị trường hướng tới những thỏa thuận tối ưu về giá đi cùng sự phân công nguồn lực hiệu quả nhất thì đây cũng phải là trạng thái cân bằng ổn định. Những kết luận này được biết đến với lý thuyết của trường phái thị trường tự do(4), lý thuyết lập luận rằng các lực lượng trên thị trường cần được tự do làm những gì họ lựa chọn. Tính logic của trường phái thị trường tự do là khi các thị trường tự do đã đạt được sự cân bằng tối ưu một cách tự nhiên thì bất cứ sự can thiệp nào vào các lực lượng thị trường đều không hiệu quả và chắc chắn sẽ đẩy cả hệ thống từ trạng thái cân bằng sang trạng thái gần cân bằng tối ưu. Do đó, lý thuyết thị trường tự do phổ biến hiện nay đòi hỏi việc tối thiểu hóa hay thậm chí xóa bỏ tất cả các hình thức can thiệp vào hoạt động của các quá trình thị trường.
Học thuyết này cũng đi theo triết lý về thị trường hiệu quả trong đó chỉ các cú sốc bất lợi từ bên ngoài mới có khả năng đẩy thị trường ra khỏi trạng thái tối ưu tự nhiên của mình và như định nghĩa thì một hệ thống hướng tới trạng thái cân bằng không thể tự sinh ra các tác lực mang tính mất ổn định để có thể đẩy nền kinh tế ra khỏi trạng thái cân bằng.
1.3. Một thủ thuật nhỏ
Bây giờ hãy đọc lại đoạn văn sau của Samuelson, lần này hãy chú ý đến ý tứ của câu cuối cùng:
Điều đúng với thị trường hàng tiêu dùng cũng đúng với thị trường của các yếu tố sản xuất như lao động, đất đai và vốn.
Đoạn này có một lý giải rất thuyết phục về cách sự cân bằng được thiết lập trong thị trường hàng hóa, nhưng thị trường lao động, đất đai và vốn thì không thể suy luận cơ chế thiết lập sự cân bằng như vậy. Đối với những thị trường này, chúng ta cần có được những chứng cứ xác thực. Thủ thuật logic này rất hữu ích trong quá trình giảng dạy về kinh tế: đầu tiên chúng ta giả định rằng thị trường hàng hóa hiệu quả và sau đó bị đánh lừa để tin rằng đây là nguyên tắc chung áp dụng cho tất cả các thị trường. Sự sụp đổ của Northern Rock và Bear Stearns(5) cho thấy sẽ không thận trọng khi chấp nhận giả định bản chất thị trường vốn ổn định.
1.4. Thị trường hàng hóa xa xỉ
Chúng ta có thể dễ dàng tìm ra một ví dụ trái ngược với thị trường theo định hướng cung cầu của Samuelson. Trong thị trường mỹ nghệ và hàng hóa xa xỉ, cầu của thị trường thường xuyên xáo động bởi vì cung không thể tăng đủ để đáp ứng cầu một cách hiệu quả: Ai sẽ trả 140 triệu đô-la cho bức họa của Jackson Pollock nếu cung có thể đủ đáp ứng cầu? Cụm từ “tiêu thụ đáng chú ý (conspicuous consumption)” do nhà kinh tế học Thorstein Veblen dùng để miêu tả những thị trường có cầu tăng mạnh hơn so với giá. Học thuyết của Veblen chỉ ra rằng, thị trường cho các mặt hàng có giá cao, giá này được đông đảo công chúng đánh giá là cao, thì chính mức giá cao sẽ tạo ra cầu tăng cho sản phẩm đó. Veblen cũng biện luận rằng số tiền một người bỏ ra để mua các hàng hóa giá cao (hàng hóa xa xỉ) phát đi tín hiệu về tình trạng kinh tế của người đó(6). Veblen là nhà kinh tế học thuần túy về hàng hóa xa xỉ - những mặt hàng mà nếu bạn sở hữu chúng, chắc chắn bạn sẽ muốn khoe với mọi người.
Thật may mắn cho những giáo đồ sùng tín của Thuyết Thị trường Hiệu quả khi họ có thể bỏ qua quan điểm của Veblen như một méo mó nhỏ nhoi trong toàn bộ thị trường luôn đáp lại mỗi mức tăng giá với các hành động lý trí. Do vậy, có thể nói, thậm chí với mức giá 140 triệu đô-la thì thị trường đối với các bức họa của Jackson Pullock cũng không thích hợp để suy rộng ra trên toàn bộ nền kinh tế.
1.5. Khi không xảy ra tình trạng - Cung định hướng cầu
Trong khi thị trường đối với hàng hóa xa xỉ có thể được bỏ qua vì chúng không phù hợp nhiều về mặt kinh tế thì vẫn có nhiều thị trường quan trọng hơn cũng không tuân theo quy luật cung cầu như Samuelson mô tả. Trong khi Veblen chỉ ra các trường hợp ít gặp khi giá cao đẩy cầu cao thì chúng ta cũng có thể cân nhắc nhiều hơn đến trường hợp thường gặp trong đó cung thấp hoặc giảm lại có tác dụng khuyến khích cầu tăng.
Thị trường dầu hiện nay là một ví dụ, cung thiếu hụt làm cho cầu có tính chất đầu cơ tăng lên. Trong khi khách hàng mua dầu đang giảm lượng mua của họ xuống để đối phó với tình trạng thiếu hụt nguồn cung và giá cả ngày càng cao thì các nhà đầu cơ (đầu tư) trong ngành dầu khí lại đi theo xu hướng ngược lại, họ tăng mua lên.
Quan sát về cách khách hàng và nhà đầu tư phản ứng khác nhau đối với việc thiếu hụt cung cho chúng ta gợi ý ban đầu rằng, cơ chế thị trường vận hành trong các thị trường tài sản hoàn toàn khác biệt về cơ bản với những quy luật chi phối trong các thị trường hàng hóa và dịch vụ. Ảnh hưởng này không chỉ giới hạn với thị trường dầu mỏ bất thường hiện nay: Liệu có ai sẵn lòng đầu tư vào cổ phiếu của một công ty nếu cứ mỗi khi giá cổ phiếu tăng trên một mức nhất định, công ty đó lại phát hành thêm cổ phiếu nữa?
Như một quy luật, khi đầu tư, chúng ta tìm kiếm các tài sản có giá trị khan hiếm, những tài sản cung không thể tăng đáp ứng kịp cầu. Ngược lại với nguyên tắc cơ bản rằng cung có thể thay đổi đáp ứng lại những thay đổi từ phía cầu, bất kỳ khi nào đầu tư với hi vọng kiếm lời, chúng ta sẽ tìm kiếm giá trị khan hiếm.
Trong một chừng mực nào đó, có thể coi những thay đổi trong giá tài sản là một tín hiệu chứng tỏ mức khan hiếm của tài sản đó tăng lên hay giảm đi, chúng ta có thể thấy thị trường tài sản phản ứng theo một cách tương tự đối với thị trường các hàng hóa tiêu thụ đáng chú ý của Veblen. Trường hợp của Veblen chỉ đơn giản là giá cả cao làm cho cầu cao, nhưng trong thị trường tài sản, tỉ lệ thay đổi giá sẽ kích thích cầu dịch chuyển.
Thông thường, trong thị trường tài sản, cầu không kích thích cung mà tình trạng thiếu cung sẽ kích thích cầu. Tương tự, giá tăng có thể là tín hiệu cho biết việc thiếu cung và do đó đã tạo ra cầu bổ sung hoặc ngược lại, giá giảm là dấu hiệu dư cung dẫn đến giảm cầu.
1.6. Giới thiệu Thuyết Thị trường Hiệu quả
Đối với các nhà kinh tế học, tầm quan trọng của thị trường hiệu quả không nằm trực tiếp ở cơ chế định giá mà ở khả năng cơ chế định giá có thể tối đa hóa sản lượng kinh tế thông qua việc phân công nguồn lực hợp lý. Các chuyên gia tài chính lại tập trung nhiều hơn vào việc định giá các sản phẩm được trao đổi. Lý thuyết tài chính đã tinh lọc và mở rộng những hàm chứa của hiệu quả thị trường thành một nhóm các quy luật bổ sung nhằm miêu tả cách thị trường phải hoạt động như là hệ quả của tính hiệu quả của chính chúng.
Thông điệp chính của Thuyết Thị trường Hiệu quả là giá cả các loại tài sản lúc nào và ở đâu cũng phải là giá chuẩn. Điều đó nói lên rằng,bất kể giá cả thị trường ngày nay ra sao thì nó vẫn phản ánh chính xác giá trị thực của tài sản, dựa trên các điều kiện kinh tế hiện tại và dự đoán những điều kiện đó diễn biến ra sao trong tương lai. Theo lý thuyết tài chính này, bất cứ sự thay đổi giá tài sản nào cũng đều do “cú sốc” từ bên ngoài gây ra. Đối với trường phái thị trường hiệu quả thì sự thay đổi giá cả cố định trong thị trường tài chính là kết quả thị trường ấy phản ứng lại dòng thông tin mới cố định.
Thuyết Thị trường Hiệu quả không có chỗ cho việc thổi phồng hay châm nổ bong bóng giá tài sản. Theo giả thuyết này, sự dao động giá tài sản tự do thường được coi các bong bóng là sự đáp lại của chính các thị trường trước sự thay đổi của các yếu tố cơ bản. Những người không thuộc ngành tài chính có thể sẽ ngạc nhiên khi biết một nhóm các nhà nghiên cứu vẫn đang nỗ lực chứng minh sự định giá của thị trường cổ phiếu NASDAQ phản ánh chính xác giá trị thực của thị trường qua giai đoạn gọi là bong bóng NASDAQ. Đối với những nhà nghiên cứu này, chỉ số phức hợp NASDAQ có giá chính xác là 1140 vào tháng 3 năm 1996, cũng có giá chính xác là 5048 vào tháng 3 năm 2000 và vào tháng 10 năm 2002, lại trở về giá là 1140. Những lệch lạc trong tư duy đòi hỏi phải hiện thực hóa các mức giá này làm sói mòn lòng tin, nhưng những lệch lạc này xét cho cùng cũng là nhằm bảo vệ cho Thuyết Thị trường Hiệu quả.(7)
Ý tưởng các thị trường luôn được định giá chính xác đã duy trì một lập luận chống lại việc ngân hàng trung ương châm nổ các bong bóng giá tài sản. Tuy nhiên, điều lạ là khi giá tài sản bắt đầu giảm thì không hiểu sao giá cả mới thấp hơn ngay lập tức được coi là không chính xác và người ta lại yêu cầu các nhà hoạch định chính sách phải có động thái sửa đổi.
Một kết quả thú vị khác của Thuyết Thị trường Hiệu quả là có thể sử dụng thuyết này để suy ra phương thức giá tài sản thay đổi, và điều này cho phép tính toán gần như toàn bộ xác suất phân phối lợi nhuận tiềm năng của tài sản trong tương lai. Đáng buồn là phân phối về mặt lý thuyết này có vẻ không phù hợp với thực tế của thị trường tài chính, nơi trên thực tế có xu hướng tạo cả dòng doanh thu tích cực và tiêu cực ở mức siêu tưởng không thể giải thích được bằng các mô hình thống kê của Thuyết Thị trường Hiệu quả. Mâu thuẫn giữa những thống kê lý thuyết theo dự đoán của thuyết thị trường hiệu quả với những quan sát trong thị trường tài chính thực tế được biết đến với tên gọi là vấn đề “đuôi phân phối béo” (fat tails)(8). Một ví dụ về fat tails đã xảy ra và gây nên những thua lỗ lớn cho một trong các quỹ phòng hộ (hedge fund – còn gọi là quỹ đầu cơ) lớn nhất thế giới. Một viên chức tài chính của quỹ đã miêu tả những thua lỗ này là do quỹ chịu hậu quả tiêu cực của “25 biến cố lệch chuẩn trong nhiều ngày với cùng một mức.” Thật khó để truyền tải những thua lỗ lệch chuẩn của 25 biến cố liên tục nhau, tuy nhiên, tôi đã ước tính sơ bộ xác suất của chúng là:
00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000001.
Về mặt thống kê, một cặp 25 biến cố lệch chuẩn không phải là một ví dụ về sự kém may mắn, nó chính là ví dụ về sự yếu kém của khoa học và thống kê. Những tưởng như không thể như trên rõ ràng thuộc về lĩnh vực của Doughlas Adams(9). Nếu những 25 - trường hợp sai lệch tiêu biểu này được xác định là duy nhất thì có khả năng đó chính là sự không nhất quán giữa thực tế và dự đoán, về mặt lý thuyết, nhưng tính không chắc chắn về mặt thống kê tài chính là hiện tượng thường gặp. Thị trường tài chính hàng ngày thay đổi theo cách không thể lý giải đơn giản bằng giả thuyết của chúng ta về phương thức hoạt động của các thị trường này.
Tuy nhiên, không tính đến vô số bằng chứng đối nghịch thì Thuyết Thị trường Hiệu quả vẫn có nền tảng là sự đánh giá hệ thống tài chính một cách thông thường, giả thuyết chính phụ thuộc vào cách chúng ta định hướng chính sách tiền tệ và khuôn khổ công việc dựa vào để xây dựng các hệ thống cảnh báo rủi ro tài chính của mình.
1.7. Chúng ta có một lý thuyết hiệu quả hơn
Thật may là có một lý thuyết khác về cách các thị trường tài chính hoạt động, đó là một lý thuyết hoàn toàn có khả năng lý giải cuộc khủng hoảng tín dụng chúng ta đang chứng kiến hiện nay, và chỉ cần suy nghĩ đôi chút, nó có thể lý giải cả các biểu hiện thất thường của thị trường tài chính. Lý thuyết mà tôi muốn nói đến chính là Thuyết về Tính Bất ổn Tài chính, do nhà kinh tế học người Mỹ Hyman P Minsky phát triển. Minsky xây dựng ý tưởng này từ một nhà kinh tế học vĩ đại khác là John Maynard Keynes, tác giả của cuốn sách nổi tiếng “Lý thuyết chung về Việc làm, Lãi suất và Tiền tệ” (The General Theory of Employment, Interest & Money, xuất bản năm 1936). Lý thuyết [của Minsky] đưa ra một phản biện toàn diện về ý tưởng thị trường hiệu quả.
Trong số bộ sưu tập những cuốn sách kinh tế học cũ kỹ của mình, tôi có một cuốn của tác giả Hyman Minsky viết năm 1975 với tựa đề rất giản dị: “John Maynard Keynes”. Bản thảo cuốn sách này giờ không còn in nữa, đã được đóng dấu trên, dưới và trong bìa với dòng chữ “ĐÃ LOẠI” bằng mực đỏ sáng màu. Theo những dòng chữ này thì cuốn sách xuất xứ từ Thư viện tỉnh và thành phố Erie (Erie City và County Library), Pennsylvania, nơi nó đã nằm im ắng, không được ai đọc tới từ năm 1977.
“Đã loại” là một từ công bằng dùng để miêu tả cách cộng đồng kinh tế và tài chính, cho đến thời gian gần đây, đối xử với Thuyết về Tính bất ổn Tài chính của Minsky và quan điểm chống lại Thuyết Thị trường Hiệu quả của Keynes. Tuy nhiên, những rối loạn tài chính gần đây đã lay động lòng tin của một số người và thuật ngữ “Khoảnh khắc Minsky” đã trở nên phổ biến trên các mặt báo như một cụm từ miêu tả thời khắc khi một chu kỳ tín dụng đột ngột chuyển từ thái cực mở rộng sang thu hẹp.
Trong các chương tiếp theo, tôi hi vọng có thể giúp nhiều độc giả hiểu hơn về sự sáng suốt của Minsky và chỉ ra các quá trình mà Minsky minh họa đã dễ dàng phù hợp với hành vi của các thị trường tài chính thực tế ra sao(10). Đồng thời, tôi cũng tập trung làm rõ một số sự không nhất quán về mặt logic gây ra các tranh luận hiện nay về các vấn đề của chính sách vĩ mô, và lý giải tại sao những sự không nhất quán gây ra chính sách tiền tệ bất ổn.
1.8. Yếu tố bên trong hay bên ngoài?
Sự khác biệt cơ bản giữa Thuyết Thị trường Hiệu quả và Thuyết về Tính Bất ổn Tài chính của Minsky chính là câu hỏi điều gì làm cho giá cả trong thị trường tài chính thay đổi. Như đã thảo luận thì Thuyết Thị trường Hiệu quả nói rằng các thị trường thay đổi một cách tự nhiên cho tới khi đạt được điểm cân bằng và sau khi đạt đến mức cân bằng thì nó sẽ ở trạng thái bất động cho đến khi bị một sự kiện mới, bất ngờ và từ ngoài tác động đến. Điều đáng chú ý ở đây chính là ngoại lực tác động làm cho thị trường tài chính thay đổi. Ngược lại, Thuyết về Tính Bất ổn Tài chính của Minsky cho rằng thị trường tài chính tự nó có thể tạo ra nội lực, gây ra các làn sóng mở rộng tín dụng và lạm phát tài sản theo sau các làn sóng thu hẹp tín dụng và giảm phát tài sản.
Ngụ ý của Minsky chính là các thị trường tài chính không tự tối ưu hóa hay ổn định và chắc chắn sẽ không dẫn đến sự phân công nguồn lực tối ưu một cách tự nhiên. Tóm lại, cũng giống như lý thuyết của Keynes đã thực hiện trước đây, quan điểm của Minsky phản bác lại những nguyên lý nền tảng của thuyết kinh tế chính thống theo trường phái thị trường tự do hiện nay.
Việc trả lời câu hỏi Minsky đúng hay sai nằm ở việc xác định được các quá trình, các yếu tố bên trong của thị trường tài chính có thể đủ mạnh để đẩy thị trường ra khỏi điểm cân bằng vốn có của nó hay không. Nếu xác định được những quá trình như vậy thì sau đó có thể loại bỏ Thuyết Thị trường Hiệu quả cùng với việc chấp nhận quan điểm mới về cách chúng ta áp dụng các chính sách kinh tế vĩ mô.
Hai lực lượng gây bất ổn do nội lực đã được trình bày, và chúng gồm: cung, hay mức độ khan hiếm mà theo đó trở thành động lực của cầu trong thị trưởng tài sản và những thay đổi trong giá tài sản với tư cách là động lực của cầu tài sản. Phần lớn nội dung còn lại của quyển sách sẽ đi theo ý tưởng của Minsky và tập trung vào việc lý giải các yếu tố gây bất ổn to lớn trong nội bộ hệ thống ngành ngân hàng và quá trình tạo tín dụng.
1.9. Quỹ thị trường tiền tệ - Một hệ thống ngân hàng thu nhỏ
Ở Mỹ, các quỹ tương hỗ thị trường tiền tệ là một nét chung của lĩnh vực tài chính. Các quỹ này gọi là các quỹ “đô-la ổn định” và được hình thành giống như các tài khoản vãng lai của các ngân hàng truyền thống.
Đối với các nhà đầu tư, những quỹ thị trường tiền tệ đô-la ổn định vận hành giống với các tài khoản ngân hàng thông thường. Có thể nộp hoặc rút tiền ra khỏi các quỹ hàng ngày và bất cứ phần tiền nào còn lại trong quỹ cũng sẽ được tính lãi suất theo ngày. Cũng như các tài khoản ngân hàng khác, các nhà đầu tư vào quỹ thị trường tiền tệ đô-la ổn định mong muốn lấy lại số tiền họ đã gửi vào quỹ cộng với lãi suất. Các tài khoản ngân hàng không được để xảy ra tình trạng thua lỗ hay mất khả năng trả lại tiền của người gửi theo yêu cầu thì đối với các quỹ này việc thua lỗ hay không thể hoàn trả lại tiền cho người đầu tư theo yêu cầu cũng là việc không thể chấp nhận.
Mục tiêu của các quỹ thị trường tiền tệ đồng đô-la ổn định là cung cấp cho các nhà đầu tư một tỉ lệ lãi suất chỉ đối với những tài khoản tiền gửi dài hạn, đồng thời cũng cho phép nhà đầu tư tiếp cận nhanh chóng số tiền của mình.(11)
1.9.1. Các quỹ tiền tệ đô-la ổn định hoạt động như là các ngân hàng
Một thuật giả kim tài chính nho nhỏ để đem lại cho các nhà đầu tư cả lãi suất cao và khả năng tiếp cận tiền nhanh chóng hoạt động như sau: nhiều nhà đầu tư nhỏ lẻ coi các quỹ giống như một tài khoản tiền gửi ngân hàng, có thể gửi và rút các khoản tiền nhỏ ra hàng ngày. Trong hầu hết thời gian, các khoản tiền gửi vào và rút ra của các nhà đầu tư bù trừ cho nhau, làm cho tài sản của cả quỹ ổn định từ ngày này qua ngày khác. Các nhà đầu tư nhỏ lẻ chỉ có thể nhận thấy các dòng tiền vận động cố định, trong khi các nhà quản lý quỹ lại thấy tình trạng ứ đọng vốn. Những người quản lý này có thể sẽ tính toán được mức trung bình của các luồng luận chuyển tiền tệ của quỹ sao cho đảm bảo lợi ích của các nhà đầu tư.
Thường thì một phần nhỏ trong bảng cân đối của quỹ được giữ ở tình trạng sẵn sàng trong mọi thời điểm. Phần nhỏ này được sử dụng để đáp ứng sự thay đổi thường xuyên trong số tiền gửi và rút của các nhà đầu tư. Phần tiền còn lại sẽ được cho vay thông qua thị trường tiền tệ thương mại, thường là các khoản vay có kỳ hạn vài tháng. Bằng việc cho vay tiền với thời hạn dài hơn, các nhà quản lý quỹ có khả năng kiếm được tỉ lệ lãi suất cao hơn cho khách hàng. Kết quả là các cổ đông được hưởng lợi từ việc có thể tiếp cận nhanh chóng tới tiền của mình và được hưởng tỉ lệ lãi suất tiền gửi theo thời hạn cao hơn.(12) Cơ chế này vẫn hoạt động rất hiệu quả nếu không xảy ra tình trạng nhiều nhà đầu tư quyết định đòi rút tiền cùng một thời điểm.
1.9.2. Các mục tiêu đối nghịch
Hàng ngày, những quỹ này tính toán tỉ lệ lãi suất trung bình kiếm được từ các khoản cho vay và từ những tính toán này có thể tính được tỉ lệ lãi suất mà quỹ có thể trả cho các nhà đầu tư. Các nhà đầu tư và các nhà đầu tư tiềm năng của quỹ có thể giám sát tỉ lệ này hàng ngày. Việc giao dịch của quỹ thị trường tiền tệ Mỹ là một ngành công nghiệp cạnh tranh khốc liệt, tạo áp lực buộc các nhà quản lý quỹ phải đưa ra tỉ lệ lãi suất cao nhất có thể. Những quỹ đưa ra tỉ lệ lãi suất không cạnh tranh sẽ bị các nhà đầu tư rút tiền và chuyển sang các quỹ của đối thủ có tỉ lệ lãi suất cao hơn.
Thị trường tiền tệ, phần lớn là thị trường nợ, kiếm lãi suất cao nhất bằng cách cung ứng các khoản vay với thời hạn dài nhất cho các nhà đầu tư kém tin cậy và có chất lượng thấp nhất. Áp lực tìm kiếm lợi tức thị trường tiền tệ cao đã thúc đẩy các nhà quản lý quỹ hướng tới chiến lược cho vay mạo hiểm. Nhưng chiến lược này rõ ràng đã mâu thuẫn trực tiếp với cam kết của quỹ thị trường tiền tệ là hoàn trả tiền và lãi suất cho các nhà đầu tư mà không phải chịu rủi ro mất trắng.
1.9.3. Hiện tượng rút tiền ồ ạt
Trong trường hợp một trong số các quỹ thị trường tiền tệ này có khoản cho vay không thu hồi được thì giám đốc quỹ phải tính toán tỉ lệ lãi suất thực sự đối với khoản cho vay đó là âm - sau đó dàn trải khoản thua lỗ này lên phần còn lại và phân bổ thua lỗ đó ra theo tỷ lệ với tất cả các khoản tiền gửi trong quỹ. Do đó, chỉ một khoản cho vay nhỏ không thu hồi được sẽ làm giảm lợi tức bình quân của cả quỹ một cách đáng kể; điều này thúc đẩy các nhà đầu tư rút tiền ra khỏi quỹ. Hậu quả của động thái rút tiền này là nhà quản lý lại bị buộc phải tái phân bổ số thua lỗ trên số lượng ít hơn nữa các nhà đầu tư. Các nhà đầu tư trung thành giờ đây sẽ phải chịu tỉ lệ lãi suất thậm chí còn thấp hơn dẫn tới nhiều nhà đầu tư quyết định rời bỏ quỹ và tỷ lệ thua lỗ lại được phân bổ nặng nề hơn lên một số ít các nhà đầu tư thực sự trung thành. Bắt đầu là sự vỡ nợ nhỏ ảnh hưởng đến một phần không đáng kể của tài sản quỹ, sau đó nhanh chóng trở thành vòng xoáy rút tiền. Kết quả là chỉ có một số ít các nhà đầu tư phải chịu toàn bộ thiệt hại - trong thị trường tài chính, sự trung thành thường không được đền đáp.
Sự vỡ nợ tín dụng nhỏ có khả năng chuyển thành sự sụp đổ của cả quỹ là một ví dụ về tính bất ổn cố hữu khi một tổ chức cố gắng kết hợp các mục tiêu không phù hợp nhằm đảm bảo trả lại vốn cho nhà đầu tư trong khi lại đặt nguồn vốn ấy vào các hoạt động rủi ro.
Tôi vừa mô tả quá trình gây bất ổn qua dẫn chứng về các quỹ tương hỗ thị trường tiền tệ. Tuy nhiên, đây là vấn đề chung cho toàn bộ hệ thống ngân hàng huy động tiền gửi. Các khủng hoảng vừa qua ở ngân hàng Northern Rock của Anh và ngân hàng Bear Stearns của Mỹ cũng đi theo kịch bản rút tiền gửi ồ ạt như vậy. Những tổ chức này giống tất cả các ngân hàng vẫn làm, hứa trả lại những khoản tiền gửi đó theo yêu cầu nhưng cùng thời điểm đó cũng cho vay khoản tiền gửi ấy, đôi khi trong một khoảng thời gian dài đến 30 năm dưới dạng các khoản cho vay nhiều rủi ro. Một khi những người gửi tiền bắt đầu nghi ngờ ngân hàng đó có dấu hiệu thua lỗ và những người gửi tiền khác có thể đã nhanh chân hơn họ, rút tiền trước rồi thì đây chính là phát súng báo hiệu tình trạng rút tiền ồ ạt(13).
Mâu thuẫn cơ bản giữa việc đảm bảo hoàn vốn trong khi vẫn sử dụng vốn đó đầu tư mạo hiểm chính là nguyên nhân dẫn tới bất ổn tài chính. Hiện tượng rút tiền ồ ạt rõ ràng đã vi phạm nghiêm trọng Thuyết Thị trường Hiệu quả và vẫn chưa có lý thuyết kinh tế chính thống hay lý thuyết thị trường tài chính nào thực hiện các nỗ lực kết nối các quá trình này vào trong mô hình về hành vi thị trường của mình.
1.10. Bộ nhớ và Nguy cơ
Hàng trăm năm qua, người ta đã hiểu rõ về tình trạng rút tiền ồ ạt, nhưng sự hiện diện của tình trạng này vẫn bị các học thuyết tài chính và các hệ thống tài chính đầy rủi ro bỏ qua. Về phương diện toán học, nó có thể được mô hình hóa sử dụng quá trình phản hồi tích cực. Các hệ thống phản hồi tích cực là các hệ thống trong đó một biến cố xảy ra sẽ kéo theo biến cố tương tự xảy ra trong tương lai gần; hiện tượng các nhà đầu tư rút tiền ra tại thời điểm hiện tại sẽ làm cho trong tương lai ngày càng có nhiều nhà đầu tư rút tiền hơn.
Quá trình phản hồi tích cực yêu cầu các biến cố diễn ra trong hiện tại và tương lai bị ảnh hưởng bởi quá khứ, đó là lý do có thể gọi chúng là một dạng bộ nhớ. Khả năng các biến cố trong quá khứ có hoặc không ảnh hưởng đến các sự kiện tương lai cung cấp một cách khác để xác định sự khác biệt giữa Thuyết Thị trường Hiệu quả và Thuyết về Tính Bất ổn Tài chính. Tôi sẽ lý giải sau nhưng một yếu tố quan trọng của Thuyết Thị trường Hiệu quả chính là ý tưởng sự thay đổi tiếp theo trong giá tài sản phải chắc chắn là ngẫu nhiên và do đó cũng không bị ảnh hưởng bởi bất cứ sự thay đổi giá tài sản nào trước đó. Dựa vào điều này, các nhà phân tích tài chính có thể xây dựng ước lượng các phân phối xác suất về động thái giá tài sản trong tương lai. Đến lượt mình, các phân phối xác suất này lại cho phép phát triển các hệ thống đo lường rủi ro tài chính mà dựa vào đó, các ngân hàng, các nhà phân tích, các tổ chức xếp hạng tín dụng và các nhà lập quy tin tưởng.
Ngược lại với các nguyên tắc của tính hiệu quả thị trường, nếu các thị trường tài chính hoạt động theo kiểu bộ nhớ chi phối và thậm chí có một xu hướng nhỏ lặp lại các hành động hiện thời thì các hệ thống đo lường rủi ro cũng sẽ đưa ra một cách không đầy đủ các rủi ro thực sự của hệ thống tài chính. Nói cách khác, xây dựng hệ thống rủi ro tài chính trên nền tảng Thuyết Thị trường Hiệu quả yêu cầu những hệ thống này phải bỏ qua các kịch bản như hiện tượng rút tiền ồ ạt xảy ra. Do đó về bản chất có thể nói các hệ thống cảnh báo rủi ro của chúng ta được tạo ra để hoạt động chỉ khi không được yêu cầu.
Mời các bạn đón đọc Nguồn Gốc Khủng Hoảng Tài Chính của tác giả George Cooper.
.jpg)
.jpg)
